Efektywność terapii osób jąkających się uczestniczących w specjalistycznych turnusach terapeutycznych

Opublikowano w Terapia

mgr Tomasz Brawański (neurologopeda), mgr Dorota Kamińska (neurologopeda, pedagog), mgr Elżbieta Skrzypiec - Kucharzewska (logopeda), mgr Justyna Toronczak (psycholog, logopeda) – Zespół terapeutów

Efektywność terapii osób jąkających się uczestniczących w specjalistycznych turnusach terapeutycznych

ETIOLOGIA JĄKANIA

W międzynarodowej klasyfikacji Zaburzeń Psychicznych i Zaburzeń Zachowania ICD–10 (1998) jąkanie zaliczane jest do zaburzeń zachowania i emocji mających swój początek w okresie dzieciństwa lub w wieku młodzieńczym. Zaburzenie to uznawane jest jako znaczne upośledzenie płynności mówienia, którego objawami są: powtarzanie, przeciąganie, wahanie oraz pauzy. Symptomom tym mogą towarzyszyć także ruchy twarzy lub innych części ciała.

Jąkanie jest specyficznym zaburzeniem komunikacji interpersonalnej o charakterze mimowolnym (czyli niezależnym od woli samego mówcy, który choć tego chce, to nie może mówić płynnie), ograniczającym w znacznym stopniu spontaniczność jego mówienia (Z. Tarkowski, 2007). Jąkanie jest wynikiem dyskoordynacji ruchowej aparatów: oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego, charakteryzującym się brakiem płynności mówienia w procesie komunikacyjnym między nadawcą (osobą jąkającą się), a odbiorcą wypowiedzi (M. Chęciek, 2007).

Omawiane w literaturze przedmiotu konceptualne modele jąkania (w tym: model socjologiczny, antropologiczny, semantyczny, psychoanalityczny, statystyczny, biocybernetyczny, behawioralny, pragmatyczny, komunikacyjny, kognitywny, lingwistyczny, neurologiczny, biologiczny, linearny, czy też systemowy) nie wyjaśniają do końca mechanizmów powstawania tego typu zaburzenia. Bardzo często koncentrują się one jedynie na przyczynach, które w konsekwencji są tylko objawem innych przyczyn, gdyż okazuje się, że ten sam symptom może mieć wiele uwarunkowań (Z. Tarkowski, 2007; M. Chęciek, 2007).

Natomiast w psychosomatycznym ujęciu problemu reprezentowanym przez Tarkowskiego, podkreśla się znaczenie splotu czynników natury lingwistycznej, psychologicznej, biologicznej i społecznej oraz relacji między nimi, co wskazuje na fakt, iż jąkanie jest zaburzeniem o podłożu psychosomatycznym (Z. Tarkowski, 2008).

W pryzmacie teorii swoistej etiologii chorób lub zaburzeń psychosomatycznych objawy niepłynnego mówienia mogą być uwarunkowane przez specyficzne cechy osobowości lub ich konstelacje. W przypadku zaburzeń mowy będą to cechy, tj. neurotyczność, lękliwość, nadwrażliwość, które sprzyjają powstawaniu jąkania. W myśl tej teorii, osoba jąkająca się przeżywa konflikty z okresu wczesnego dzieciństwa, kiedy to kształtowały się jej specyficzne cechy osobowości. W konsekwencji nierozładowana wówczas energia, skumulowana w jej narządach mowy, wyzwala się na zewnątrz w postaci objawów somatycznych, w tym przypadku niepłynnej mowy (Z. Tarkowski, 2007).

SYSTEM TERAPII OSÓB JĄKAJACYCH SIĘ

Dotychczas nie został jeszcze wypracowany jednolity system terapii osób jąkających się. Terapią osób z niepłynnością mowy zajmują się więc zwykle określeni specjaliści, w tym: logopeda, psycholog, lekarz, a czasem nawet uzdrowiciel, oferując swoim pacjentom pomoc w różnym zakresie, m.in. ćwiczenia oddechowe, fonacyjne i artykulacyjne, psychoterapię, farmakoterapię lub po prostu „magię” (Z. Tarkowski, 2007).

Specyfika usług terapeutycznych w tym wypadku jest zazwyczaj jednokierunkowa i nastawiona stricte na określone cele, bardzo często nie skorelowane ze sobą. Natomiast współpraca pomiędzy specjalistami często ogranicza się jedynie do okazjonalnych kontaktów. Niestety w takich warunkach nawet najlepiej prowadzona przez poszczególnych specjalistów terapia nie gwarantuje sukcesu terapeutycznego, a tym bardziej rozwiązania problemu osoby jąkającej się. Efekty terapii jąkania zależą w głównej mierze od właściwej strategii diagnostyczno-terapeutycznej. Istotne zatem jest zaplanowanie i zorganizowanie procesu terapeutycznego, w taki sposób, aby odbywał się on kompleksowo i łączył w sobie wszystkie niezbędne działania terapeutyczne.

Równie ważnym aspektem jest sama postawa terapeutów pracujących z osobami jąkającymi się. Ogromne znaczenie ma tutaj ich doświadczenie zawodowe w tym zakresie, ale przede wszystkim, świadomość potrzeby niesienia pomocy oraz wiara w jej efektywność. Skuteczny terapeuta powinien wierzyć w siebie i sens prowadzonej terapii, gdyż trudno jest motywować osoby jąkające się do tego, w co samemu się nie wierzy. Specyfika pracy logopedy specjalizującego się w dziedzinie terapii jąkania wymaga wszechstronnego przygotowania, zarówno w sferze logopedycznej, jak też psychoedukacyjnej. Niestety, jak wskazują dotychczasowe badania prowadzone na tym polu tematycznym, tą ważną i jakże niezwykle potrzebną dziedziną terapii logopedycznej zajmuje się bardzo wąskie grono logopedów. Problem ten opisuje szerzej w swojej pracy
Tarkowski (Z. Tarkowski, 2007).

Spośród licznie powstających w ostatnich latach w Polsce ośrodków terapii mowy, tylko niektóre z nich specjalizują się w dziedzinie terapii jąkania. Wychodząc naprzeciw potrzebom osób jąkających się, oferują coraz bogatszy wachlarz nowatorskich metod i form terapii tego zaburzenia, nie zawsze jednak w pełni profesjonalny i skuteczny. Niestety tylko w nielicznych spośród tych instytucji pacjenci mogą otrzymać w pełni profesjonalną i efektywną pomoc ze strony wysoko wykwalifikowanych terapeutów mowy.

Jednym z profesjonalnych i cenionych w Polsce ośrodków jest Specjalistyczne Centrum Terapii Jąkania w Wodzisławiu Śląskim prowadzone przez wybitnego terapeutę mowy, specjalistę w dziedzinie neurologopedii, dr. Mieczysława Chęćka. Bazując na wieloletnim doświadczeniu zawodowym w dziedzinie terapii jąkania, dr Chęciek od lat oferuje profesjonalną pomoc dzieciom, młodzieży i dorosłym jąkającym się, uzyskując na tym polu wysokie i w pełni trwałe efekty terapeutyczne.

TURNUSY TERAPEUTYCZNE DLA OSÓB JĄKAJACYCH SIĘ

Jedną z form pomocy oferowanej przez Centrum pacjentom jąkającym się są specjalistyczne programy intensywnej terapii jąkających się (tzw. turnusy terapeutyczne) organizowane dwa razy w roku. Program turnusu obejmuje terapię jąkania z uwzględnieniem Zmodyfikowanego Programu Psychofizjologicznej Terapii Jąkających Się opracowanego przez dr. M. Chęćka. Turnusy odbywają się w formie intensywnej, kompleksowej i ukierunkowanej terapii grupowej, nastawionej na trwały efekt w postaci bardziej płynnej mowy, utrwalonych pozytywnych nawyków wspomagających prawidłową wymowę oraz umiejętności psychospołecznych ułatwiających kontakty interpersonalne i funkcjonowanie w grupie społecznej.

Wieloletnie doświadczenia dr Chęćka na tym polu oraz współpracujących z nim terapeutów owocują licznymi sukcesami terapeutycznymi, popartymi wynikami badań naukowych prowadzonych od lat przez samego autora tej metody. Warto zatem przyjrzeć się mechanizmom powodującym tak duże zainteresowanie i uznanie dla tej formy pomocy, zarówno ze strony pacjentów, ich rodzin, jak też logopedów.

W czym zatem tkwi istota tego „sukcesu terapeutycznego”?

Historia turnusów terapeutycznych sięga już kilkunastu la. Pierwsze obozy letnie dla dzieci i młodzieży dotkniętych jąkaniem organizowane były w ramach działalności Polskiej Fundacji Zaburzeń Mowy już pod koniec lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia. Kolejne lata sukcesywnie powiększały grono uczestników zarówno letnich, jak i zimowych spotkań terapeutycznych organizowanych już przez Specjalistyczne Centrum Terapii Jąkania w Wodzisławiu Śląskim. Obecnie, od 5 lat osoby jąkające się odwiedzają niezwykle malowniczo położoną miejscowość Wisłę, gdzie intensywnie i kompleksowo pracują nad płynnością swojej mowy pod kierunkiem dr M. Chęćka i grupy współpracujących z nim terapeutów. Uczestnikami turnusów są dzieci wraz z rodzicami bądź opiekunami oraz młodzież i dorośli, dla których jąkanie stanowi ogromną barierę w prawidłowym komunikowaniu się.

Program turnusu opiera się na założeniach – jak już wcześniej wspomniano - autorskiego Zmodyfikowanego Programu Psychofizjologicznej Terapii Jąkających Się. Obejmuje on kilka bloków terapeutycznych:

Diagnozę wstępną i końcową - prowadzoną przez specjalistów w oparciuo wybrane narzędzia diagnostyczne, tj. Kwestionariusz Cooperów do Oceny Jąkania (KCOJ, M. Chęciek 2001) oraz Kwestionariusz niepłynności mówienia i logofobii (KNML, Z. Tarkowski 2001);
Technikę przedłużonego mówienia (TPM) wspomaganą przez użycie „gestów płynności”;
Technikę delikatnego, miękkiego startu mowy;
Relaksację połączoną z ćwiczeniami oddechowymi (w tym podparcia oddechowego i oddechu brzuszno-przeponowego) oraz emisji głosu z wykorzystaniem muzykoterapii,śpiewoterapii, ćwiczeń oddechowo-rozluźniająco-koncentracyjnych w zakresie równoważenia półkul mózgowych według metody Kinezjologii Edukacyjnej Paula Dennisona, technik oddechowo-medytacyjnych wg hatha-jogi;
Echokorekcję – trening zwolnionego mówienia z wykorzystaniem korektora „Echo” oraz echa zapamiętanego;
Psychoterapię – psychodramę, trening asertywnych zachowań itp.;
Socjoterapię – trening umiejętności psychospołecznych mający na celu zmniejszanie poziomu logofobii, eliminowanie negatywnych stanów emocjonalnych oraz poprawę relacji interpersonalnych;
Grupową terapię zmniejszania stanów logofobii - służącą redukcji lęków przed mówieniem;
Automatyzację w mowie potocznej poznanych zasad wspomagających płynne mówienie;
Krąg wsparcia dla uczestników oraz ich rodziców i opiekunów (M. Chęciek, 2007).

Terapia prowadzona w trakcie turnusu odbywa się w formie pracy grupowej (grupa liczy zwykle ok. 6 - 10 osób) i dostosowana jest do możliwości oraz potrzeb pacjentów, wynikających z wstępnej diagnozy logopedycznej. Zakres oddziaływań terapeutycznych odnosi się zarówno do samego pacjenta, jak też jego rodziców, bądź opiekunów, którzy wraz z nim aktywnie uczestniczą w procesie terapii.

Istotnym aspektem pracy terapeutycznej podczas turnusu jest kontrakt, który zawierany jest w formie pisemnej. Stanowi on szczególny rodzaj umowy pomiędzy terapeutami,a pacjentem oraz osobami towarzyszącymi im w procesie terapii (tj. rodzicami, bądź opiekunami), wyznaczającej jasne i realistyczne cele terapii oraz określającej wskaźniki jej efektywności i zakres odpowiedzialności w zakresie wzajemnych zobowiązań stron. Kontrakt pełni funkcję motywacyjną dla osoby jąkającej się i jej rodziny. Zawierany jest zawsze przed rozpoczęciem procesu terapeutycznego tak, aby był wyznacznikiem planowych i ukierunkowanych działań terapeutycznych.

Poniżej zaprezentowane zostały wybrane bloki tematyczne, realizowane przez zespół terapeutów podczas letniego turnusu terapeutycznego dla osób jąkających się, zorganizowanego w Ośrodku Wypoczynkowym „Sosna” w Wiśle, w dniach 16 – 27.08.2008r.

TECHNIKA DELIKATNEGO STARTU MOWY I PRZEDŁUŻONEGO MÓWIENIA:

Ćwiczenia delikatnego (miękkiego) startu mówienia wyrazów, fraz i zdań mają na celu utrwalanie płynnej mowy, bez blokowania na starcie mowy. Początkowy lub dalszy etap tych ćwiczeń polega na miękkim, przydechowym rozpoczynaniu wymowy wyrazów z samogłoskami w nagłosie. W przypadku zdań zwraca się uwagę na to, aby przydech / westchnienie było na początku wypowiedzi, przy czym kolejne wyrazy wymawiane są już bez zwarć krtaniowych. Zdania utrwalane są początkowo na jednym wydechu frazami, z 2.sekundowymi przerwami pomiędzy nimi. Następnie na jednym wydechu bez przerwy pomiędzy frazami i kolejno na jednym wydechu z łączeniem wyrazów bez zwarć krtaniowych, legato (w przypadku wyrazów kończących się i rozpoczynających się samogłoskami).

Technika delikatnego startu mowy jest szczególnie ważna przy wymawianiu wyrazów z głoskami zwarto - wybuchowymi: p, b, t, d, k, g w nagłosie, które stanowią największy problem dla osób jąkających się.

Powyższe ćwiczenia stosowane są w trakcie terapii w połączeniu z techniką przedłużonego mówienia (polegającą na wydłużaniu samogłosek) oraz z jednoczesnym zastosowaniem zasad płynnego mówienia, tzw. gestów płynności (należy tu pamiętać, iż samogłoski nosowe ą, ę nie są przeciągane).

ECHOKOREKCJA

Echokorekcja, czyli trening zwolnionego mówienia z wykorzystaniem korektora „Echo” oraz echa zapamiętanego stanowi istotny etap w terapii osób jąkających się.

Urządzenie zwane echokorektorem zostało oparte na metodzie Echo B. Adamczyka (B. Adamczyk, 1993). Jak wiadomo, istotą tej metody jest mówienie w sposób zsynchronizowany z własnym echem, opóźnionym o 0,1-0,3 sek., w czasie którego jąkanie nie pojawia się, a tempo mowy staje się zwolnione.

Podczas realizacji Programu Psychofizjologicznej Terapii Jąkania, metodą dr. Chęćka, echokorektor wykorzystywany był w procesie terapeutycznym w początkowej fazie zajęć. Osoby, które nie miały wcześniej styczności z tym urządzeniem, podeszły do tej metody z dużym zainteresowaniem, ale również niepewnością i nadzieją na cudowne lekarstwo. Zadaniem terapeuty w tym zakresie było szczegółowe poinformowanie uczestników terapii, iż korektor echo jest urządzeniem wspomagającym proces terapii.

Podczas początkowych zajęć z wykorzystaniem echokorektora, zadaniem uczestników było zapoznanie się z działaniem tego urządzenia. Pierwsze ćwiczenia w mówieniu z użyciem tego urządzenia oparte zostały na prostym materiale słownym (pojedynczych wyrazach i prostych zdaniach). Sukcesywnie materiał ćwiczeniowy ulegał podwyższaniu stopnia trudności z jednoczesnym uwzględnieniem indywidualnych potrzeb i możliwości uczestników terapii. W zdecydowanej większości, osoby uczestniczące w tego typu zajęciach w pełni akceptowały tę metodę i stopniowo, empirycznie doświadczały jej skuteczności. Po obligatoryjnych ćwiczeniach metodą echo, osoby zainteresowane tą formą terapii mogły dodatkowo indywidualnie skorzystać z echokorektora, przy specjalistycznym wsparciu terapeuty.

RELAKSACJA

Zgodnie z założeniami filozoficznej myśli „Im lżejszy jest Twój oddech, tym radośniejszy jest duch i ciało” (Thich Nhat Hanh) istotne znaczenie dla terapii osób jąkających się ma relaksacja i wizualizacja w połączeniu z technikami oddechowymi.

Powszechnie wiadomo, iż relaks zakłada pełną współzależność ciała i psychiki. Wpływa dodatnio na stan psychiczny poprzez pełne odprężenie mięśni ciała, z drugiej zaś strony przez oddziaływanie na psychikę zmniejsza nadmierne napięcie mięśniowe. Uwolnienie napięcia pozwala na swobodny przepływ energii w całym organizmie. Natomiast wizualizacja redukuje stres i przeciwdziała mu. Pozwala czerpać satysfakcję z podejmowanych podświadomie działań i sugestywnie wpływa na wzmocnienie poczucia własnej wartości. Relaks i wizualizację, należy stosować regularnie, najlepiej codziennie tak, aby przyniosły pożądany efekt. Ćwiczenia wykonuje się w różnych pozycjach (leżącej, siedzącej, stojącej). Bardzo ważne jest praktykowanie tych technik w połączeniu z ćwiczeniami oddechowymi, mającymi na celu pogłębienie oddechu, wydłużenie fazy wydechowej, a także zapobieganie takim zjawiskom, jak arytmia oddechowa, czy też mówienie na wdechu.

Podczas turnusu zastosowano relaksację progresywną Jacobsona, trening autogenny Schulza oraz relaksację neuromięśniową wg Bartkowicza. Bardzo ważne było przedstawienie czemu służy relaks, w jaki sposób i gdzie możemy go zastosować, jakie są jego rodzaje oraz jak ważny jest on w odniesieniu do procesu terapeutycznego osób jąkających się.

W toku codziennych zajęć pacjenci systematycznie poddawani byli relaksacji oraz wizualizacji. W pełni opanowane przez nich powyższe techniki ułatwiały im funkcjonowanie w różnorodnych sytuacjach społecznych, wywołujących zwykle ogromny stres komunikacyjny. Skutecznie pomagały redukować lęki pojawiające się zwykle w chwili mówienia, jak również w przypadku towarzyszących im myśli o niemożliwości wypowiedzenia danego słowa.

Zajęcia prowadzone w różnych grupach wiekowych urozmaicone były również psychorysunkiem, ćwiczeniami ruchowymi pogłębiającymi oddech, czy też rysunkiem mandali. Grupa z wielkim zapałem i jednocześnie dużą łatwością wchodziła w stan relaksu, zwłaszcza tyczy się to grupy najmłodszych uczestników i ich opiekunów. Osobom nieco starszym na początku było trudno się odprężyć, ponieważ były one nastawione bardziej na działanie. W tym wypadku korzystniejsze okazały się dla nich techniki oparte na napinaniu i rozluźnianiu mięśni. Codziennej relaksacji i wyciszeniu sprzyjały ponadto poranne afirmacje czytane przez chętne osoby, a także towarzysząca im muzyka relaksacyjna.

EMISJA GŁOSU

Emisja głosu, czyli ćwiczenia płynnie porozumiewającego się mówcy to swoista terapia oddechowo - emisyjno – dykcyjna. Zajęcia z zakresu tej tematyki realizowane były w oparciu o program terapeutyczny składający się z bloków ćwiczeń oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych. Ich głównym celem było ukierunkowanie na poprawę płynności mowy, zwolnienie tempa, uodpornienie na stres i niepowodzenia wynikające z różnorodnych aktów werbalnej komunikacji, przezwyciężenie bariery nieśmiałości w kontaktach interpersonalnych oraz osiągnięcie sukcesu płynnie i swobodnie porozumiewającego się mówcy.

Praca nad opanowaniem tych umiejętności, czyli usprawnieniem prawidłowego, płynnego i swobodnego prowadzenia głosu odbywała się z wykorzystaniem podstawowych zasad mówienia opartych na:

relaksacji (z podkreśleniem jej znaczenia i wpływu na prawidłową emisję głosu),
plastyce ruchu i jej związku z doskonaleniem techniki i wyrazistości mowy (ćwiczenia izometryczne, ćwiczenia usprawniające motorykę ogólną ciała z wykorzystaniem ćwiczeń wzmacniających motorykę narządów artykulacyjnych),
technikach oddechowych (ćwiczenia wdechu i wydechu, ćwiczenia podparcia oddechowego, ćwiczenia wydłużania oddechu),
technikach dykcyjnych (praca narządów artykulacyjnych i ich wpływ na wyrazistość mowy, wymowa samogłosek i spółgłosek, z zachowaniem prawideł artykulacyjnych, ćwiczenia płynnej realizacji połączeń samogłoskowych - na jednym pełnym wydechu, bez zwarć krtaniowych, w różnej tonacji, najczęstsze błędy wymowy i ich korekta),
ćwiczeniach w celu wzmocnienia i poprawy artykulacji (ćwiczenia języka, ćwiczenia warg, ćwiczenia żuchwy (eliminacja szczękościsków, ćwiczenia pierścienia zwierającego gardło),
ćwiczeniach w celu uzyskania rezonansu (ćwiczenia z wykorzystaniem rezonansu piersiowego i głowowego),
technikach fonacyjnych (związek pomiędzy postawą ciała a fonacją – wyznaczniki poprawnej postawy, prawidłowe ułożenie języka – gwarancją na otwarcie krtani, doskonały rezonans i poprawność artykulacyjną, znaczenie ruchów żuchwy i elastyczności podniebienia miękkiego w pracy nad głosem, wpływ funkcjonowania krtani na kształtowanie się dźwięku),

Stałym elementem spotkań było krótkie podsumowanie i omówienie przebiegu zajęć, rozmowy z uczestnikami po każdym bloku ćwiczeniowym oraz w zależności od potrzeb dodatkowe konsultacje indywidualne, przedstawienie wykorzystanej w zajęciach terapeutycznych bibliografii i zaproponowanie wybranych pozycji książkowych, najbardziej przydatnych dla procesu terapeutycznego.

W celu podniesienia efektywności pracy zarówno podczas zajęć, jak i poza nimi terapeuci używali tzw. mowy terapeutycznej. Ważne dla procesu terapeutycznego było także:

zachowanie systematyczności ćwiczeń, nie przechodzenie do następnych bez wypracowania kwestii poprzedniej,
dbałość o dobrą kondycję psychiczną uczestników,
prowadzenie czytelnego komentarza do prowadzonych ćwiczeń (demonstracja, korygowanie, udzielanie wskazówek, rozmowy),
kontrola działania aparatu oddechowego i głosowego poprzez wzrok i dotyk, wnikliwe obserwować ciała uczestników w celu odblokowania i zniesienia zbędnych napięć, odejścia od tego co nawykowe i niekorzystne i powrotu do tego co naturalne,
uświadamianie wrażenia towarzyszącego procesowi kształtowania się dźwięku i procesowi fonacji,

Dzięki ogromnemu zaangażowaniu pacjentów w przebieg ćwiczeń, ich niezwykle silnej motywacji, rzetelnej realizacji poszczególnych punktów z programu oraz kontynuacji zaleceń terapeutycznych w czasie wolnym potrafili oni po przeprowadzonych zajęciach (w mniejszym lub większym stopniu):

przyjąć poprawną postawę ciała, będącą warunkiem niezbędnym dla uzyskania właściwej pozycji krtani oraz narządów oddechowych i artykulacyjnych,
uwolnić ciało z napięć poprzez ćwiczenia relaksacyjne, rozluźniające i rozciągające,
eliminować zbędne napięcia mięśniowe w tracie czynności oddechowych i fonacyjnych,
radzić sobie z nadmiernym szczękościskiem,
przeprowadzić czynności fonacyjne z zachowaniem synchronizacji pracy poszczególnych mięśni,
przeciągać samogłoski z odpowiednim układem narządów artykulacyjnych,
uruchomić rezonatory – odpowiednio fonując,
artykułować głoski z wykorzystaniem rezonansu,
dbać o poprawność, czystość i nośność dźwięku oraz piękno jego brzmienia,
prawidłowo emitować głos w dialogu, monologu, czytaniu prozy i recytacji,

Proponowane podczas tych zajęć formy ćwiczeń emisyjnych to jedynie pewien określony schemat postępowania terapeutycznego. Można i trzeba wzbogacać je o własne pomysły. Nie wystarczy jednorazowe, bądź sporadyczne i przypadkowe wykonanie jakiegoś ćwiczenia. Nabycie określonych umiejętności wymaga bowiem długofalowego, systematycznego i konsekwentnego postępowania.

GRUPOWA TERAPIA ZMNIEJSZANIA STANÓW LOGOFOBII

Jąkanie stanowi specyficzną barierę komunikacyjną, której stopień nasilenia zależny jest od wielu czynników. Zdaniem Tarkowskiego należą do nich: frekwencja niepłynności mówienia, rodzaju dominujących objawów niepłynnego mówienia, czas trwania odcinków niepłynności, nasilenie i lokalizacja współruchów, zrozumiałość wypowiedzi, a także postawa samej osoby borykającej się z tym problemem, jej poziom samooceny oraz sama pozycja w grupie społecznej (Z. Tarkowski, 2007). Osoby jąkające się bardzo często stosują różne strategie kamuflowania jąkania nie mówiąc tego, co w danej chwili powinny powiedzieć, omijając trudne głoski, słowa i frazy, co niestety ogranicza bardzo sens ich wypowiedzi, budząc przy tym swoisty niepokój i napięcie przed ujawnieniem tego faktu.

Zaobserwowany u pacjentów na początku turnusu podwyższony poziom lęku komunikacyjnego oraz obniżona samoocena przejawiały się strachem przed udziałem w dyskusji na forum grupy i publicznymi wystąpieniami. Praca terapeutyczna w tym zakresie ukierunkowana była zatem na kształtowanie odpowiedniego nastawienia poprzez umiejętne radzenie sobie z własnymi emocjami w sytuacjach stresujących oraz wyrabianie odporności na stres komunikacyjny.

W procesie terapii osób jąkających się najtrudniejsze jest zawsze przełamanie strachu, może nawet wstydu przed tym, że mówiąc, osoba z niepłynnością mowy może się zająknąć. Dlatego też wśród zajęć prowadzonych w czasie turnusu terapeutycznego ogromną rolę odgrywała Grupowa terapia zmniejszania stanów logofobii, służąca redukcji lęków przed mówieniem. Bazę ćwiczeń w tym zakresie stanowiły techniki i umiejętności, które uczestnicy nabywali w czasie bloków zajęć przedpołudniowych (terapii delikatnego startu mowy, technik płynnego mówienia, ćwiczeń oddechowo – emisyjno - dykcyjnych, treningu zwolnionego mówienia, relaksacji i wizualizacji), a ich tematyka uzależniona była od potrzeb grupy i etapu terapii.

Pierwsze zajęcia służyły autoprezentacji oraz integracji zespołu. Uczestnicy mieli okazję zaprezentowania swojej osoby na forum grupy, jak też poznać swoich kolegów, a także określić swoje cele i oczekiwania. Zbudowali silną grupę, która wzajemnie się mobilizowała do pracy i wspierała w chwilach kryzysu. Kolejne spotkania w oparciu o zabawy terapeutyczne i psychodramę prowokowały do nawiązywania kontaktów werbalnych oraz podnoszenia kompetencji komunikacyjnych stanowiąc materiał ćwiczeniowy przed sprawdzianem praktycznych umiejętności komunikacyjnych. Mimo początkowych trudności z rozładowaniem napięć, wyciszeniem emocji, pamięcią o stosowaniu wyuczonych technik, wszyscy walczyli z własnymi słabościami, często z niedowierzaniem obserwując samych siebie. Wszystko to znacząco wpłynęło na obniżenie poziomu swoich lęków.

Analiza sukcesów i porażek pozwoliła na przewartościowanie problemu jąkania, wskazywała mocne i słabe punkty. Powodowała, że uczestnicy sami, spontanicznie wyznaczali sobie zadania, którym wcześniej nie byliby w stanie sprostać, przekraczali bariery, które były dla nich nie do pokonania przed turnusem.

PSYCHOTERAPIA I SOCJOTERAPIA

Socjoterapia jest jedną z form pomocy psychologicznej ukierunkowaną na eliminowanie lub zmniejszenie określonych stanów emocjonalnych u dzieci i młodzieży, głównie w okresie dorastania. To forma pośrednia pomiędzy psychoterapią i psychoedukacją grupową i treningiem interpersonalnym, odbywająca się w formie spotkań grupowych. Dominującą formą pracy są tu gry, zabawy, ćwiczenia, scenki dramowe. W socjoterapii istotne znaczenie odgrywa wzmocnienie osobowości dzieci i młodzieży poprzez realizację celów edukacyjnych i rozwojowych. Cele edukacyjne pozwalają na poznawanie różnorodnych zagadnień umożliwiających sprawniejsze funkcjonowanie społeczne w grupie oraz radzenie sobie z różnymi problemami, np. uczenie się rozpoznawania emocji oraz radzenia sobie z nimi, wspomagają proces nabywania wiedzy o sobie samym i innych. Cele rozwojowe natomiast ściśle współgrają z wiekiem uczestników, bazując na ich potrzebach rozwojowych.

Zajęcia obejmowały dwa etapy działań:

Etap I – ustalenie norm i celów oraz budowanie pozytywnych relacji i atmosfery w grupie opartych na wzajemnym zaufaniu i poczuciu bezpieczeństwa, a także ustalenie sposobów komunikowania się ze sobą,
Etap II – realizacja celów terapeutycznych, edukacyjnych i rozwojowych stanowiących istotę programu socjoterapeutycznego opracowanego pod kątem danej grupy – zdobywanie nowych umiejętności.

Realizowane były z wykorzystaniem metod i technik aktywizujących, bazując na pracy w kręgu, w grupach, burzy mózgów, psychodramy, pantomimy, rysunku oraz pedagogice zabawy (tańce i zabawy integracyjne, tańce w kręgu).

Trudne zachowania dzieci i młodzieży, którym towarzyszą negatywne emocje, tj. niepokój, gniew, złość osamotnienie, poczucie winy, lęk, frustracja, będące wynikiem doznawanych w przeszłości lub aktualnie trudnych stanów emocjonalnych oraz trudności w relacjach z najbliższymi osobami i rówieśnikami (otoczeniem społecznym), bardzo często zagrażają poczuciu tożsamości dziecka i jego bezpieczeństwu. Mają one istotny wpływ na kształtowanie się poczucia jego własnej wartości i bezpieczeństwa w relacjach z otoczeniem. W każdej fazie życia dziecka dominują potrzeby, których zaspakajanie odgrywa istotną rolę dla jego prawidłowego rozwoju. W okresie dorastania dominuje potrzeba aprobaty społecznej i autonomii oraz przynależności do grupy i aktywności społecznej. Przeżywana wówczas trudna sytuacja sprzyja kształtowaniu się określonych postaw obronnych (typów zachowań), mających chronić je przed innymi przykrymi doświadczeniami i powoduje pojawianie się lęków przed niepowodzeniem, w efekcie których dziecko izoluje się przed grupą. Grupa rówieśnicza ma szczególne znaczenie dla kształtowania się osobowości i prawidłowego rozwoju dziecka, jest równie ważna jak rodzina. Dlatego też, w procesie terapii osób jąkających się istotne znaczenie ma grupowa forma pracy, która daje osobom dotkniętym tym zaburzeniem mowy poczucie bezpieczeństwa i sprzyja eliminowaniu poczucia osamotnienia w walce z tym trudnym problemem.

Ogromną rolę w terapii osób jąkających się odgrywają również emocje. Jąkaniu bardzo często towarzyszy zjawisko aleksytymii, czyli niezdolności do werbalizacji własnych emocji i radzenia sobie ze stresem oraz wysokie natężenie negatywnych emocji. Blokowanie ekspresji emocjonalnej prowadzi do wzrostu napięcia emocjonalnego, kumulacji emocji, a w konsekwencji doprowadza do rozwoju nerwic, agresji i nasilenia się objawów psychosomatycznych. Poważną przeszkodę w komunikowaniu się stanowią również współruchy towarzyszące niepłynności mówienia. Te niekontrolowane ruchy wywołują u osób jąkających się zawstydzenie i unikanie kontaktu wzrokowego z rozmówcą. Emocje przez nich doznawane uwidaczniają się automatycznie w mimice ich twarzy (drżenie podbródka, warg, policzków, tiki w obrębie oczu).

Organizowanie różnorodnych sytuacji społecznych mających na celu eliminowanie negatywnych stanów emocjonalnych, wzmacnianie wiary w siebie i własne możliwości oraz poznawanie zasad dobrej komunikacji, to główne cele zajęć psychoterapeutycznych oraz socjoterapeutycznych prowadzonych podczas turnusu dla osób jąkających się. Zastosowane przez terapeutów różnorodne formy aktywności sprzyjały odblokowywaniu się i odreagowywaniu emocji u pacjentów oraz posłużyły uczeniu się nowych umiejętności psychospołecznych wpływających korzystnie na ich funkcjonowanie społeczne. Uczestnicy turnusu mieli możliwość lepszego poznania siebie, swoich mocnych stron i umiejętnego wykorzystywania ich w sytuacjach życiowych. Nabyli nowe umiejętności interpersonalne, m.in. asertywność, umiejętność podejmowania decyzji, szukanie wsparcia i pomocy, umiejętność rozwiązywania sytuacji konfliktowych. Zajęcia te stwarzały również okazję do wypróbowania i wyćwiczenia nowych wzorców zachowań społecznych.

Scenki dramowe odgrywane przez poszczególne osoby zawsze były analizowane na forum grupy, przy wsparciu logopedy, pod kątem płynności mowy (podkreślania prawidłowych cech płynności mowy) oraz wykorzystania zdobytych umiejętności radzenia sobie w trudnych sytuacjach komunikacyjnych. Podział ról i odegranie konkretnej scenki, relacjonowanie odczuć towarzyszących zabawie i wcielaniu się w określone role, ocena wzajemnego zachowania się uczestników podczas zabawy terapeutycznej miały również korzystny wpływ na eliminowanie lęku przed mówieniem. Ćwiczenia dramowe stanowiły ponadto wprowadzenie i przygotowanie do kolejnego etapu zajęć w terenie, podczas których uczestnicy wykonywali różnorodne zadania terapeutyczne.

Wyjście z ośrodka, poza oswojoną już grupę, rozmowy z przypadkowymi, nieznanymi osobami, były kolejnym wyzwaniem, któremu musieli sprostać uczestnicy turnusu. Pytania o drogę, godzinę, ceny artykułów, rozmowy telefoniczne, przemowy na środku rynku, nawiązywanie nowych znajomości, a nawet wręczanie kwiatów, bądź czytanie aforyzmów przechodniom, stały się dla nich chlebem powszednim.

Końcowe sesje terapeutyczne służyły wspólnej analizie i dyskusji na temat osiągnięć i porażek w zakresie płynności mówienia w aspekcie różnorodnych sytuacji społecznych. Pozwala to na ostateczne przezwyciężanie leku przed mówieniem oraz zautomatyzowanie gestów płynności.

ZAJĘCIA PSYCHOEDUKACYJNE

Niepłynność mówienia w różnym stopniu wpływa na samoocenę i samoakceptację osoby jąkającej się. Osoby z niepłynnością mówienia potrzebują społecznego wsparcia i wiary w sens oraz skuteczność terapii. Realizacji tych celów podczas turnusu służyły właśnie zajęcia psychoedukacyjne. Ich głównym zadaniem było wspomaganie procesu terapii w zakresie płynności mówienia oraz pomoc uczestnikom w rozwiązywaniu osobistych problemów. Zajęcia odbywały się w formie warsztatowej, z wykorzystaniem ekspresji ruchowej i plastycznej. Uczestniczyły w nich wszystkie grupy wiekowe oraz sami rodzice (opiekunowie), w przypadku których nadrzędnym celem było rozwijanie umiejętności wychowawczych.

Doświadczenia zdobyte podczas tych zajęć uświadomiły uczestnikom bardzo istotny dla procesu terapeutycznego fakt, iż nie są oni osamotnieni w borykaniu się z problemem jąkania. Dzięki ćwiczeniom wskazującym mocne strony i wzmacniającym poczucie własnej wartości, zwiększeniu samoświadomości związanej z realizacją własnych potrzeb psychicznych oraz rozwijaniu umiejętności współpracy w zespole poprzez wspólne wykonywanie zadań, u większości pacjentów znacząco wzrosła samoakceptacja w kontekście problemu jąkania się. Ponadto, wsparcie uzyskane od terapeutów, rodziców (opiekunów), a także grupy rówieśniczej bardzo korzystnie wpłynęło na końcowe efekty terapeutyczne.

EFEKTYWNOŚĆ TERAPII – WNIOSKI KOŃCOWE

Turnusy terapeutyczne dla osób jąkających się organizowane w oparciu o założenia Zmodyfikowanego Programu Psychofizjologicznej Terapii Jąkających Się autorstwa dr M. Chęćka są potwierdzeniem efektywności tej formy terapii. Skuteczność proponowanej metody terapeutycznej sprawdzona jest również w sposób naukowy (M. Chęciek, 2007). O dużym zainteresowaniu tą formą terapii świadczy również fakt uczestnictwa w turnusie pacjentów z terenu całego kraju.

Kontrolna diagnoza stopnia niepłynności mówienia oraz stanu logofobii potwierdziła uzyskanie przez osoby uczestniczące w programie turnusowym „Wisła 2008” pozytywnych efektów terapeutycznych. Sprawdzianem końcowym dla uczestników turnusu było także wykorzystanie nabytych umiejętności w naturalnych sytuacjach społecznych towarzyszących sesjom socjoterapeutycznym w terenie, a także końcowa prezentacja osób na forum całej grupy, która przebiegała w bardzo przyjaznej i partnerskiej atmosferze. Efekty końcowe terapii uzyskane przez poszczególne osoby zostały zarejestrowane w formie nagrań wideo wykonanych w trakcie omawianych powyżej działań.

Analizując efekty terapii osób jąkających się prowadzonej w warunkach turnusowych, należy podkreślić przede wszystkim takie zjawiska jak:

uzyskanie pozytywnych efektów terapeutycznych w postaci bardziej płynnej mowy,
umiejętność stosowania technik wspomagających płynność mówienia, w tym świadome stosowanie w mówieniu poznanych gestów płynności,
znaczne ograniczenie współruchów i reakcji wegetatywnych oraz nabycie umiejętności panowania nad nimi,
zwiększenie gotowości komunikowania się,
znaczne obniżenie stresu komunikacyjnego (w tym lęku przed publicznym wystąpieniem),
widoczny wzrost samooceny,
poprawa kontaktów interpersonalnych,
nabycie umiejętności identyfikowania własnych emocji oraz kontrolowania i radzenia sobie z nimi,
sukces terapeutyczny

Miłym akcentem kończącym spotkanie w Wiśle był moment wręczenia uczestnikom turnusu certyfikatów potwierdzających ich udział w Zmodyfikowanym Programie Psychofizjologicznej Terapii Jąkających Się.

PODSUMOWANIE

Reasumując dotychczasowe rozważania, można stwierdzić za prof. Z. Tarkowskim, iż proces terapeutyczny osób jąkających się powinien przyjmować formę kompleksowego, ukierunkowanego na określony program procesu terapii grupowej. Natomiast skuteczność proponowanych metod terapeutycznych musi być poparta badaniami naukowymi. Punktem odniesienia w skuteczności danej metody nie powinna być jednak jej promocja, ale jej rzeczywiste wartości. Warto zatem podkreślać dorobek zawodowy wybitnych polskich specjalistów, szczególnie z uwagi na nasiloną w ostatnich latach promocję i komercję tzw. uzdrowicieli dusz oferujących za odpowiednią cenę cudowne recepty i pigułki na wyleczenie jąkania.

BIBLIOGRAFIA

Adamczyk B.: „Terapia jąkania metodą ‘Echo’ ” W: Gałkowski T., Tarkowski Z., Zaleski T. (red.) „Diagnoza i terapia zaburzeń mowy”, Lublin: UMCS,
Aichinger A., Walter H.: „Psychodrama – terapia grupowa z dziećmi”, Wydawnictwo „Jedność, Kielce 1999,
Chęciek M.: „Jąkanie. Diagnoza - terapia - program”, Oficyna Wydawnicza „Impuls”,
Kraków 2007,
Chęciek M.: „Kwestionariusz Cooperów do oceny jąkania. Zarys terapii. Zmodyfikowany Program Psychofizjologicznej terapii Jąkających się”, Wydawnictwo Fundacji „ORATOR”, Lublin 2001,
Gładyszewska - Cylulko J.: „Wspomaganie rozwoju dzieci nieśmiałych poprzez wizualizację i inne techniki arteterapii”, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2007,
Kamińska D.: „Wspomaganie płynności mowy dziecka – profilaktyka, diagnoza i terapia jąkania wczesnodziecięcego”, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, Kraków 2006,
Sawicka K. (red): „Socjoterapia”, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa 2007,
Tarkowski Z.: „Psychosomatyka jąkania. Dlaczego osoby jąkające się mówią płynnie?”, Wydawnictwo Fundacji „ORATOR”, Lublin 2007,
Tarkowski Z.: „Zmiana postaw wobec jąkania”, Wydawnictwo Fundacji „ORATOR”, Lublin 2008,
Toczyska B.: „Śpiewami mówię świadomie”, TAiWPN UNIVERSITAS, Kraków 2003,
Toczyska B.: „Głośno i wyraźnie. 9 lekcji dobrego mówienia”, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007,
Waszczuk H.: „Rodzinna terapia jąkania - poradnik”, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Sopot 2005.