Z zagadnień terapii poznawczo – behawioralnej wykorzystywanej w pracy z osobami z zaburzeniami płynności mówienia – w tym jąkających się

Terapia poznawczo- behawioralna jest formą terapii mówionej (talk therapy), której podstawowym założeniem jest to, że sposób w jaki jednostka myśli wpływa na jej emocje i zachowanie. CBT(Cognitive–Behavioral Therapy) polega na identyfikacji myślenia, które prowadzi do odczuwania owego dystresu emocjonalnego lub do niepomocnych zachowań oraz na ocenie tego sposobu myślenia i jego modyfikacji. Ważnymi aspektami terapii jest również nauka rozwiązywania problemów i nowych umiejętności tak, aby klient mógł stać się swoim własnym terapeutą. Terapia poznawczo- behawioralna uwzględnia procesy uczenia się, bierze pod uwagę kontekst osobisty, społeczny oraz czynniki biologiczne. Wiele badań wskazuje, że terapia poznawczo-behawioralna jest jednym z najskuteczniejszych podejść terapeutycznych w leczeniu zaburzeń lękowych. Aaron Beck zauważył, że osoby cierpiące na lęk opisując swoje myśli automatyczne oraz przekonania będące u ich podłoża dopuszczają się pewnych błędów logicznych. Błędy te zostały nazwane zniekształceniami poznawczymi. Są one powszechnym zjawiskiem i występują u wszystkich ludzi. Ich funkcją jest uproszczenie i przyspieszenie przetwarzania informacji, w celu umożliwienia skuteczniejszej interakcji osoby z otoczeniem. Jednakże wraz z ich nasileniem, usztywnieniem i utrwaleniem, zamiast pomagać w przystosowaniu się do środowiska, mogą prowadzić do powstawania trudności emocjonalnych i interpersonalnych. Przykładami takich błędów są: pomijanie pozytywów, myślenie dychotomiczne (czarno-białe), etykietowanie, nadużywanie imperatywów, katastrofizacja czy też przepowiadanie przyszłości. Kluczowe w CBT to również myśli automatyczne, które automatycznie pojawiają się u ludzi i mogą wpływać na ich nastrój, a w konsekwencji na zachowanie jednostki. Myśli automatyczne współistnieją z bardziej dostępnymi myślami (jakby obok nich), pojawiają się spontanicznie, często nie są dostrzegane, natomiast pacjent rozpoznaje związane z nimi uczucia, wywołują specyficzne dla nich emocje w zależności od zanczenia, zwykle pojawiają się w krótkiej, wręcz telegraficznej formie, mogą pojawiać się w formie słów lub wyobrażeń.

Ogólnym założeniem terapii poznawczo- behawioralnej jest wzmacnianie samoświadomości, ułatwianie lepszego samozrozumienia i doskonalenie samokontroli dzięki odpowiedniejszym umiejętnościom behawioralnym.

Myśląc o psychoterapii poznawczo- behawioralnej zaburzeń lękowych warto podkreślić, że praca polega na sposobach radzenia sobie z lękiem. Niezależnie od przyczyny zaburzenia celem terapii jest zmniejszenie objawów oraz nauka samodzielnego radzenia sobie z lękiem. Lęk jest zjawiskiem naturalnym, potrzebnym do przetrwania. Stanowi reakcję na bodziec czy zdarzenie, które jest związane z zagrożeniem bezpieczeństwa. Problem powstaje wtedy, gdy poziom lęku uniemożliwia normalne funkcjonowanie i powoduje cierpienie. Wówczas mówimy o zaburzeniu lękowym. Według definicji ICD 10 zaburzenia lękowe cechują się znaczną obawą lub unikaniem znalezienia się w centrum uwagi lub zachowaniem kompromitującym. Objawy mogą pojawić się w takich sytuacjach społecznych jak: jedzenie lub picie w obecności innych, publiczne przemawianie, rozmowy z nieznajomymi ludźmi, bycie asertywnym. Lęk oddziałowuje na całą naszą istotę. Jest to reakcja zarazem fizjologiczna, behawioralna i psychologiczna. Na poziomie fizjologicznym lęk może obejmować reakcje somatyczne, takie jak gwałtowne bicie serca, napięcie mięśni, nudności, suchość w ustach, lub pocenie się. Na poziomie behawioralnym może on odebrać zdolność do działania, wyrażania własnego stanowiska lub radzenia sobie z pewnymi codziennymi sytuacjami. Z psychologicznego punktu widzenia lęk to subiektywny stan obawy i niepokoju. Kompletny program leczenia zaburzenia lękowego musi działać na wszystkie trzy poziomy i zmierzać do: redukcji fizjologicznej reaktywności, eliminacji zachowań unikających, zmiany subiektywnych interpretacji(mowy wewnętrznej, myśli) które utrwalają stan lęku i zamartwiania się.

W przypadku zaburzeń lękowych, terapia CBT skupia się na identyfikowaniu i modyfikowaniu negatywnych myśli, które przyczyniają się do lęku i niepokoju.
Podczas zajęć z elementami terapii CBT uczestnicy najpierw przechodzą przez psychoedukację aby zrozumieć jak działa lęk, który utrudnia im życie. Uczą się jakie reakcje somatyczne można rozpoznać w ciele oraz poznają jakie strategie działają na tym etapie. Kolejnym krokiem jest próba rozpoznawania mowy wewnętrznej(sposobu myślenia dominującego u osoby czującej lęk) i koncentrowania się na niej. Ważne jest przeanalizowanie oczekiwań i lęków uczestników dotyczących tego, co się może wydarzyć w danej sytuacji. Poznajemy również jak działają zniekształcenia poznawcze. Kolejny krok to pokazanie behawioralnych skutków mowy wewnętrznej i możliwości podjęcia wielu działań dzięki zmianie sposobu myślenia o tej sytuacji. Rozwijana zostaje umiejętność rozwiązywania problemów polegająca na podejmowaniu skutecznych działań. Uczestnicy tworzą tzw. drabinkę lękową, czyli hierarchię sytuacji wywołujący lęk zaczynając od sytuacji o niskim natężeniu lęku a kończąc na tych budzących silny lęk. Służy to do planowania i realizacji ekspozycji. Ekspozycje czyli inaczej eksperymenty behawioralne pomagają rozpoznawać i testować myśli automatyczne, a ćwiczenia- przezwyciężyć behawioralny element lęku. Nie do przecenienia jest też habituacja czyli wygaszanie lęku osiągnięta dzięki ekspozycji. Początkowo stosujemy techniki wyobrażeniowe aby przygotować się na wykorzystanie poznanych technik w praktyce. Stopniowe oswajanie się na lękowe sytuacje pomaga uczestnikom przezwyciężyć lęk i uczyć się nowych sposobów radzenia sobie. Wykorzystywanie ćwiczeń mindfulness pomaga w skupieniu się na tu i teraz, czyli na tym, co w danym momencie się robi. Uważność stanowi przeciwieństwo wielozadaniowości, do której przywykliśmy. Wielozadaniowość często wiąże się z przekonaniem, że nie damy rady zrobić wszystkiego, przez co znacznie wzrasta poziom stresu.

Podsumowując wszystkie emocje są dobre, jedynie niektóre z nich mogą być nieprzyjemne. Jeżeli staramy się unikać nieprzyjemnych emocji i walczyć z nimi, to paradoksalnie powodujemy wzrost ich intensywności( cały czas się na nich koncentrujemy) oraz tracimy energię, którą można spożytkować na inne bardziej wartościowe zachowania. Najczęściej gdy dobrze poznamy swoje emocje i kontekst, w jakim się pojawiły, stają się one najzupełniej zrozumiałe i wytłumaczalne.

Większość osób z zaburzeniami płynności mówienia (szczególnie młodzież i dorośli) niezależnie od jąkania o charakterze fizjologicznym (blokowanie kloniczne i toniczne, jawne) prezentuje tzw.logofobię (fobię społeczną, patologiczny lęk przed mówieniem z powodu przewidywania wystąpienia symptomów jąkania), określaną też jako jąkanie niejawne / ukryte. Podczas prowadzonych z niepłynnie mówiącymi zajęć terapeutycznych (grupowych w gabinecie, czy także podczas turnusów terapeutycznych) bardzo ważnym czynnikiem zmniejszającym poziom jąkania tak niejawnego jak i jawnego jest prowadzenie także w ramach szeroko pojętej psychoterapii zajęć z zakresu terapii poznawczo – behawioralnej. W SCTJ w Wodzisławiu Śląskim takie zajęcia od wielu lat są prowadzone przez psychologów, szczególnie podczas intensywnych programów terapeutycznych (typu terapeutycznych turnusów).

 

Literatura:

Beck J., Terapia poznawczo-behawioralna, 2012
Fundacja Centrum CBT, Czasopismo Terapia poznawczo behawioralna nr 1 Lęk społeczny
Bourne E. J., Lęk i fobia. Praktyczny podręcznik dla osób z zaburzeniami lękowymi, 2011
Kendall P. C., Terapia poznawczo behawioralna zaburzeń lękowych u młodzieży, 2022
Stallard P., Czujesz tak, jak myślisz. Praktyczne zastosowanie terapii poznawczo-behawioralnej w pracy z dziećmi i młodzieżą, 2021
Kołakowski A., Psychoterapia poznawczo-behawioralna dzieci i młodzieży. Przewodnik praktyka, 2020

Opracowanie:
Joanna Łukasik – psycholog, psychoterapeuta